Кофир Қалъа дар асри 1-3 сохта шуда, то асри 8 фаъолият кардааст. Ба гуфтаи таърихшиносон, Кофирқалъа дар асрҳои миёна маркази маъмурии минтақаи Вахш буд. Дар сарчашмаҳои таърихӣ, ин макон бо номи Ҳалевард, Хеловард, Халавард ва Халовард маълум аст. Калимаи Халевард аз ду калимаи пайваст иборат аст, яъне ‘хале – пароканда’ ва ‘вард – қаср (мисли гули сурх). Ин хулоса дар бораи номи шаҳр аз он сабаб буд, ки ҳангоми таҳқиқи археологӣ калима Ҳалвард дар бораи шикастаи сафол аён шуд. Дар сарчашмаҳои сайёҳи Чинӣ зикр шудааст, ки Ҳалевардро ҳамчун маркази маъмурӣ ва шаҳри шукуфони буддистӣ дар вилояти Вахш будаст. Арабҳо ин шаҳрро забт карда, маъбади буддоиро хароб карданд. Маҳз ҳамон вақт буд ки арабҳо ба ин қалъа ва канал номи «Кофирро» илова намуданд.
Тарҳи меъмории шаҳр
Шаҳраки Кофирқалъро бостоншиносон ба чор қисмати алоҳида: қалъа, шаҳр, бӯстонсаро ва қабристон (шарқи шаҳр) карданд. Шаҳр (шаҳрестон) дар якҷоягӣ бо қалъа як масоҳати мураббаъро ташкил медиҳад, ки ҳар тарафаш 360 метр дарозӣ доштаст. Ин майдонро аз ҳар тараф хандақи калон, ки бараш 50-60 м ва чуқуриаш 5 м ва девори муҳофизатӣ бо бурҷҳо иҳота мекарданд. Қалъа дар гӯшаи шимолу шарқии шаҳр ҷойгир будаст. Он чоркунҷа буда, аз ҳамвории атроф 12 м баландтар шудааст. Ҳатто пеш аз ҳафриёт, деворҳои чуқур ва дурнамои бурҷҳои кунҷиро дидан мумкин буд. Дар тарафи ғарбӣ ва ҷанубӣ, қалъа аз шаҳр бо хандақ ҷудо карда шудааст.Бостоншиносон ошкор карданд, ки масоҳати бинои ин қалъа аз 360 x 360 м мураббаъ иборат будааст.
Майдони он бо деворҳо ва хандақҳо иҳота шуда буд. Дар чор тарафи деворҳо манораҳои баланд сохта шуданд, ки барои назорат истифода мешуданд. Ҳангоми кофтукови харобаҳои ин шаҳри бостонӣ, бостоншиносон маълум карданд, ки қисматҳои шарқӣ ва ғарбии шаҳр бо роҳе пайваст мешудаанд, ки шаҳрро ба ду қисм тақсим мекард. Хонаҳои ашрофон ва сарватмандон, идорахои маъмурӣ дар як қисми шаҳр вуҷуд доштанд. Манзили мардуми оддӣ ва камбизоат бошад дар қисми дигари шаҳр вуҷуд дошт. Ҳалевард як шаҳре буд, ки девори ғафс онро иҳота ва мудофиа мекард.
Шаҳр бо ҷӯйбори пур аз об ҳам иҳота шуда буд. Дар тарафи рости дарвозаҳои шаҳр купрукҳо буданд ки шабона ва ҳангоми ҳамлаи душманон бардошта мешуданд. Дар кунҷи шимолу шарқии шаҳр як қаср ва девори баландиаш 12 м мавҷуд буданд.Мавҷудияти чунин ашёҳо аз он шаҳодат медиҳанд, ки Кофирқалъа сарватмандтарин макони муаррифии фарҳанги моддии Осиёи Марказӣ, бахусус Тохаристон дар асрҳои миёна мебошад.
Қаср як маҷмааи меъморӣ буд, ки дар он биноҳои маросимӣ, истиқоматӣ ва мазҳабӣ (буддоӣ), марбут ба ҳокимон мавҷуд буданд. Қалъа тавассути пуле бо шаҳристон (шаҳр) пайваст мешуд. Маъбади хурди буддоӣ, ки дар даруни қаср буд, инъикосгари маҳорати сохтмонии мардуми ин сарзамин мебошад.Бостоншиносон дар ин мавзеъ осорҳои зиёдеро кашф кардаанд. Яке аз ин бозёфтҳои ахир пораи ё панели гилиро дар бар мегирад, ки ба давраи Юнон Бохтар тааллуқ дошт. Бозёфтҳои дигар тангаҳо буданд. Муҳимтарин ва ҷолибтарин бозёфтҳои бостоншиносӣ дар ин макони таърихӣ расми Буддо дар маъбад, ва ороишҳо, осори қадимаи адаби пораҳои дастнависҳо дар пӯсти дарахти тӯс бо навиштаҷоти браҳманӣ маҳсуб дониста мешаванд.
Аксҳо
Роҳҳои сафар ба макони Кофир Қалъа
Харобаҳои Кофир Қалъа дар наздикии маркази ноҳияи Ҷалолиддини Балхӣ ҷойгиранд. Ба ин сайт тавассути сафар дар масири пайвасткунандаи Душанбе-Дӯстӣ метавон осон расид. Меҳмон инчунин метавонад ба ин сайт тавассути ҳамон хатсайре, ки аз ноҳияи Ҷайҳун меояд, сафар кунад. Роҳ барои сафар ба шаҳраки Дӯстӣ хеле хуб ва тамоми сол боз аст.
