Кӯли Зоркул дар шарқи Помир дар байни ноҳияҳои Мурғоб ва Ишкошим ҷойгир аст. Он аз шарқ то ғарб ба масофаи 25 км тӯл мекашад ва масоҳати 87,700 гектарро фаро мегирад. Ҳудуди кӯл 389 километри мураббаъ буда, дар баландии 3914 метр аз сатҳи баҳр ҷойгир аст. Баландии мутлақи он 4126 м аз сатҳи баҳр аст. Дарозии кӯл 33 км ва бараш 23 км аст. Дар ҷануб ба он дарёи Музкул ва дар шимол дарёи Қараджилғасой ҷорӣ мешавад. Манбаи кӯл пиряхҳост. Дарёи Помир аз Зоркул ҷорӣ шуда, ба дарёи Панҷ ҷорӣ мешавад. Ҳамин тариқ, кӯли Зоркул манбаи дарёи Амударё мебошад.
Таърихан, кӯл бо номи “Виктория” маъруф буд. Номи кӯлро афсари бритониёӣ Ҷон Вуд, ки соли 1838 ба сарчашмаҳои Амударё сафар кардааст, додааст. Ҷон Вуд кӯлро ба номи Маликаи Викторияи Британияи Калон гузошт. Дар замони Бозии Калон дар охири асри 19 дар миёни империяҳои бузург, Британия ва Руссия ин кӯл макони бархурди гумоштагони ҳарбӣ буд. Ҳамин тариқ, Зоркул на танҳо макони зебои табиӣ, балки макони таърихист, ки шоҳиди рӯйдодҳои таърихӣ дар асри 19 барои тақсимоти Помир аст. Мувофиқи созишномаи Русияву Бритониё аз соли 1895 сарҳади байни Империяи Русия ва Афғонистон аз кӯл мегузашт. Мамнӯъгоҳи Зоркул соли 2000 бо мақсади ҳифзи маҷмааи беназири табиии Помири Шарқӣ ва ҳифзи гозҳои кӯҳӣ (то 600), ки ба Китоби Сурхи Ҷумҳурии Тоҷикистон шомил шудааст, таъсис ёфтааст. Соли 2001 кӯли Зоркул ба рӯйхати заминҳои ботлоқзоре дохил карда шуд, ки Конвенсияи Рамсар фаро гирифтааст. Соли 2006 Кумитаи давлатии ҳифзи муҳити зист ва хоҷагии ҷангали Ҷумҳурии Тоҷикистон мамнӯъгоҳи Зоркулро ҳамчун номзад ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО муаррифӣ кард. Мамнӯъгоҳи давлатии Зоркул дар заминаи мамнӯъгоҳи Зоркул мавҷуд аст.
Табиати кӯл
Оби кул тару тоза ва пур аз моҳӣ ва паррандаҳои обӣ мебошад.ю Навъҳои асосии моҳӣ, ки дар кӯли Зоркул ва дарёи Помир зиндагӣ мекунанд, осмонҳо мебошанд. Калонтарин колонияи ғози кӯҳӣ (Anser indicus) дар кӯли Зоркул ҷойгир аст, ки дар он то 250 ҷуфт паррандагон лона мекунанд. Агар дар фасли баҳор кӯли Зоркул бо қабати ғафси ях пӯшида бошад ва барои паррандагони сайёр дастнорас бошад, пас аз моҳи август то октябр даҳҳо ҳазор паррандаҳои обӣ дар ин ҷо ғизо пайдо карда ва истироҳат мекунанд. Дар тобистон паррандагони нимкураи шимолӣ дар ин ҷо зиндагӣ мекунанд (мурғобии гуногун, харчангҳо, шағалҳо, мурғҳо ва ғайра). Зиёда аз 15 намуди ширхӯрон дар ин макон мавҷуд аст. Дар мобайни кӯл ҷазирае ҳаст, ки сайёҳон онро “ҷазираи Эделвейс” меноманд. Дар ин ҷазира, ки дар миёни сангҳо пинҳон шудааст, як гурӯҳи пурраи растаниҳои Эделвейс мавҷуд аст.Ҷолиб он аст, ки давраи шукуфоии эдельвейс бо рехтани тухми кирми моҳии осман рост меояд.
Дар мамнӯъгоҳи Зоркул, Марко Поло, зоти нодири гӯсфандони кӯҳӣ дар Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон мечарад. Дар мамнӯъгоҳ инчунин манзилҳои намудҳои нодири ҳайвонот ва паррандагон ба монанди гурги сурх, хирси қаҳваранг, бабри барфии тибетӣ, кумай, кабӯтари сафед ва ғайра ҷойгиранд. Мамнӯъгоҳ аз ҷиҳати намудҳои ҳайвонот беназир аст. Ба гурӯҳи паррандагони мамнӯъгоҳи Зоркул намудҳо дохил мешаванд, ки ба шароити сахти кӯҳистони баланд мутобиқ шудаанд. Дар байни онҳо, бояд қайд кард, ки зоғ, қуттича, уқоби тиллоӣ, мори ришдор, уқоб, доруи гиёҳӣ, мергансер, гози кӯҳӣ, тибетӣ ва ҳимолойӣ. Баъзе аз ин паррандагон ҳатто дар шароити сахти Помир то зимистон зинда мемонанд.
Ҳайвонҳое ба монанди Архари помирӣ, бузи кӯҳии Осиёи Марказӣ, харгӯш, гург, рӯбоҳ, паррандаи нуқра ва бабри барфӣ ба мамнӯъгоҳи Зоркул хос аст. Гургҳои сурх, архар, палангҳо, хирсҳои қаҳваранг ва дигар ҳайвоноту паррандагон дар ин ҷо таҳти ҳимояи давлат қарор доранд, зеро онҳо ба Китоби Сурхи ҷумҳурии Тоҷикистон шомил карда шудаанд. Ҳудуди мамнӯъгоҳи Зоркул як объекти беназирест, ки дар натиҷаи баланд шудани сатҳи хок дар минтақа ба вуҷуд омадааст. Релефи мамнӯъгоҳ дараҳои васеи регу шағал аст. Вазифаи асосии мамнӯъгоҳ ҳифзи олами ҳайвонот ва пеш аз ҳама намудҳои нодири гозҳои кӯҳӣ, мубориза бо шикори ғайриқонунӣ, нопадид шудани арқар ва дигар ҳайвонот мебошад.
Кӯҳҳои мамнӯъгоҳро асосан растаниҳои болиштмонанд монанд муаррифӣ мекунанд, ки он як намуди набототи баландкӯҳ аст. Растаниҳои болиштро одатан акантолимонҳо ва окситропҳо муаррифӣ мекунанд, ки ҳамеша бо шаклҳои гуногуни растаниҳои кӯҳӣ, аз қабили явшон, алафи парранда ва ғайра омезиш меёбанд. Дар минтақаҳои намнок, растаниҳои ба шабнам тобовар меруянд. Дар канори ҷӯйҳо ва дарёҳо, дар наздикии соҳили кӯлҳо ва барфзорҳо, марғзорҳо алафҳои паст, ки танҳо дар баландкӯҳҳои Помир маъмуланд)
Аксҳо
Роҳи сафар ба Зоркул
Зоркул ва гирду атрофи он як қисми мамнӯъгоҳи Зоркул мебошанд, ки дар масофаи 388 км аз Хоруғ то Мурғоб (қад -қади шоҳроҳи Помир) ва 340 км аз Хоруғ дар самти водии Вахон ҷойгир аст. Дастрасии асосӣ ба мамнӯъгоҳи Зоркул тавассути шоҳроҳҳои Хоруғ-Мурғоб ва Хоруғ-Ишкошим-Мурғоб аст.
